Τα οικονομικά κίνητρα πίσω από τις συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική

Οι συγκρούσεις στο Ιράκ, τη Λιβύη, τη Συρία και την Υεμένη έχουν στοιχίσει τις ζωές εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων και έχουν εκτοπίσει εκατομμύρια άλλους. 

Προσπαθώντας να εξηγήσουν τη βία που έχει πλήξει τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική (MENA) τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι αναλύσεις μέχρι σήμερα επικεντρώνονται κυρίως σε ιδεολογικούς παράγοντες και παράγοντες που βασίζονται στην ταυτότητα. Αυτή η έκθεση επεκτείνει αυτόν τον διάλογο, ενσωματώνοντας προσεγγίσεις που υιοθετήθηκαν από τη βιβλιογραφία για την πολιτική οικονομία του πολέμου, ώστε να εξετάσει τα οικονομικά της σύγκρουσης σε Ιράκ, Λιβύη, Συρία και Υεμένη.

Τα οικονομικά κίνητρα, σε ατομικό και σε ομαδικό επίπεδο, είναι βασικά στοιχεία για την κατανόηση των πολέμων στις χώρες αυτές, αλλά τείνουν να παραβλέπονται στο πλαίσιο της περιοχής MENA. (Καθώς οι πόλεμοι προχώρησαν και εξελίχθηκαν, οι εθνικές και τοπικές οικονομίες στις οποίες σημειώνονται οι συγκρούσεις έχουν επίσης αλλάξει.) Αυτά τα κίνητρα μπορούν να προσφέρουν μια εναλλακτική ή συμπληρωματική εξήγηση για την ένταξη σε ένοπλες ομάδες και τη συμπεριφορά μίας ένοπλης ομάδας. Ενώ ορισμένες ομάδες θα αγωνιστούν για την προώθηση ή υπεράσπιση μιας συγκεκριμένης ταυτότητας, άλλες αγωνίζονται για οικονομική επιβίωση ή πλουτισμό. Για πολλούς περισσότερους εμπλεκομένους, αυτά τα κίνητρα είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους και ο διαχωρισμός της «απληστίας» και της «αδικίας» είναι ένα δύσκολο, αν όχι αδύνατο, έργο. Ακόμα κι αν τα οικονομικά κίνητρα δεν πυροδότησαν αρχικά τους πολέμους στο Ιράκ, τη Λιβύη, τη Συρία και την Υεμένη, είναι σαφές πως τέτοιοι παράγοντες διαδραματίζουν τώρα έναν κρίσιμο ρόλο στη διατήρηση των συγκρούσεων, την τοπική βία και τους εξαναγκασμούς.

Ο στόχος της παρούσας έκθεσης είναι διττός. Πρώτον, επιδιώκει να αναπτύξει ένα πλαίσιο για τη συγκριτική ανάλυση των οικονομικών συγκρούσεων σε τοπικό επίπεδο στην περιοχή MENA. Παραδοσιακά, η ιδέα μιας οικονομίας εν μέσω σύγκρουσης συνδέεται στενά με τη χρηματοδότηση για όπλα, πυρομαχικά και μαχητές. Επιπλέον, οι περισσότερες αναλύσεις οικονομιών σε πόλεμο διεξάγονται σε εθνικό επίπεδο. Ακόμη και όταν η έρευνα διεξάγεται σε περιφερειακή βάση, η συζήτηση για τον αντίκτυπο των συγκρούσεων επιστρέφει στο εθνικό επίπεδο. Αντίθετα, βλέπουμε μια ευρύτερη πολιτική οικονομία του πολέμου στην περιοχή. Η ανάλυσή μας δείχνει πώς ενσωματώνεται μια οικονομία σε πόλεμο μέσα σε ένα σύνθετο τοπικό κοινωνικοπολιτικό σύστημα, στο οποίο αλληλεπιδρούν πολλές μεταβλητές και ατζέντες. Σκοπίμως αποφεύγουμε να χαρακτηρίζουμε τις οικονομίες των συγκρούσεων σε όρους «μαύρων» και τις «γκρίζων» αγορών που κατά κάποιον τρόπο πρέπει να «καθαριστούν», καθώς αυτό υπονοεί λανθασμένα ότι μπορούν τελικά να μετατραπούν σε νόμιμες αγορές όπως οι αντίστοιχες εν καιρώ ειρήνης. Μια πιο λεπτή και πολύπλευρη ανάγνωση είναι απαραίτητη. Για τους σκοπούς της παρούσας έκθεσης, ορίζουμε μια οικονομία σύγκρουσης ως ένα σύστημα παραγωγής, κινητοποίησης και διάθεσης πόρων για τη διατήρηση της ανταγωνιστικής και ενσωματωμένης βίας, τόσο άμεσα όσο και έμμεσα.

Δεύτερον, αποδεικνύουμε ότι η χάραξη «πολιτικής οικονομίας του πολέμου» προσφέρει νέες προσεγγίσεις για τη μείωση της ανταγωνιστικής και ενσωματωμένης βίας. Η «ανταγωνιστική βία» μπορεί να οριστεί ως η βία που αναπτύσσεται από αντιμαχόμενες ελίτ για να αμφισβητήσει ή να υπερασπιστεί την υπάρχουσα κατανομή εξουσίας». Οι συγκρούσεις ανάμεσα σε αντίπαλες ένοπλες ομάδες για τον έλεγχο των πόρων και των ενοικίων, μεταξύ άλλων, συνήθως εμπίπτει σε αυτήν την κατηγορία. Αντιθέτως, η «ενσωματωμένη βία» στηρίζει το πώς λειτουργεί ένας πολιτικός συμβιβασμός, καθώς οι συμφωνίες που συνάπτονται μεταξύ των ελίτ μπορεί να περιστρέφονται γύρω από το ποιος έχει το «δικαίωμα» να χρησιμοποιήσει τη βία». Στην πράξη, αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι μια ομάδα «επιτρέπεται» να χρησιμοποιήσει βία κατά άλλης ομάδας – και δεν θα επιβληθεί καμία τιμωρία. Στο πλαίσιο αυτής της μελέτης, η χρήση ένοπλης βίας για την επιβεβαίωση του status quo ώστε βα περιοριστεί ο αριθμός των μελών των κυβερνουσών ελίτ είναι ένα παράδειγμα ενσωματωμένης βίας.