Μία σειρά από κρίσιμους παράγοντες έφερε την τέλεια καταιγίδα στην ενέργεια, με την Ε.Ε. να πρωτοστατεί σε λαθεμένες και κοντόφθαλμες επιλογές.
Η αναφορά στην ξαφνική και απότομη αύξηση της ζήτησης, ως αποτέλεσμα της ταχείας ανάπτυξης το 2021 μετά την οικονομική επιβράδυνση που επέβαλε η πανδημία το 2020, είναι ένα μόνο και πάντως όχι το πιο σημαντικό αίτιο για τις τεράστιες αυξήσεις στην τιμή της ενέργειας. Η εμμονή στην ελευθερία των αγορών, η υποβάθμιση της πολιτικής για την ενέργεια σε ένα υποσύνολο της πολιτικής για την κλιματική αλλαγή και η αγνόηση έτσι των γεωπολιτικών παραγόντων έχουν δημιουργήσει ένα νέο και σε μεγάλο βαθμό μόνιμα ασφυκτικό καθεστώς. Όσοι θεωρούν ότι η πτώση τη τιμής του φυσικού αερίου τις τελευταίες ημέρες αποτελεί βάση αισιοδοξίας, ας μην αφήνουν τις ελπίδες τους να αναπτερώνονται. Ο δρόμος μπροστά μας είναι ακόμη μακρύς και επώδυνος.
Η ενέργεια είναι το προϊόν με την μεγαλύτερη συμμετοχή στο διεθνές εμπόριο και με τη μεγαλύτερη επιρροή σε συντριπτικά μεγάλο μέρος της παραγωγής. Οι παλαιότεροι θα θυμούνται τις δύο κρίσεις πετρελαίου στην δεκαετία του 1970 και τις επιπτώσεις που είχε στην ανάπτυξη και τον πληθωρισμό η μονομερής μεταβίβαση πόρων από την Δύση στις χώρες του ΟΠΕΚ.
Σήμερα, η εμμονή οικονομολόγων και πολιτικών στην αύξηση των επιτοκίων ενέχει τον σοβαρότατο κίνδυνο να επαναληφθούν τα ίδια λάθη που τελικά οδήγησαν στον στασιμοπληθωρισμό και στην εγκαθίδρυση του αδηφάγου καπιταλισμού-καζίνο. Είναι κίνδυνος που τώρα πλέον δεν οδηγεί μόνο στην αύξηση των ανισοτήτων αλλά και στην άνοδο ακραίων πολιτικών παρατάξεων, που με την σειρά τους θα καταλήξουν σε αντίστοιχα ακραία κοινωνικά φαινόμενα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κλιματική αλλαγή έχει παίξει τον ρόλο της. Τα φυσικά και ανεξέλεγκτα από τον άνθρωπο γεγονότα είναι τα ακόλουθα:
- Ασυνήθιστα ψυχρός χειμώνας στο Βόρειο Ημισφαίριο, ιδιαίτερα στην Ασία, με ταυτόχρονη μείωση της παραγωγής φυσικού αερίου λόγω παγωνιάς στο Τέξας,
- ιδιαίτερα ζεστό καλοκαίρι πρωταρχικά στην Ευρώπη,
- μείωση των ανέμων στην Ευρώπη,
- συνθήκες ξηρασίας στην Κίνα και στη Ν. Αμερική.
Οι τέσσερις αυτοί παράγοντες αύξηση αύξηση της ζήτησης ενώ ταυτόχρονα μειωνόταν η παραγωγή των ΑΠΕ (ανεμογεννήτριες και υδροηλεκτρικά έργα). Παρά την ανισορροπία μεταξύ ζήτησης και προσφοράς, δυνητικοί παραγωγοί, όπως οι εταιρείες σχιστόλιθου (shale) στις ΗΠΑ δεν βιάστηκαν τούτη την φορά να ανταποκριθούν. Προτίμησαν να «υπακούσουν» στα κελεύσματα της Wall Street και να μην διακινδυνεύσουν ένα νέο γύρο σκαμπανεβάσματος στα κέρδη!
Η πίστη των ΗΠΑ στην ελεύθερη αγορά και στο Χρηματιστήριο βρίσκει ανταπόκριση και στην Ευρώπη. Συγκεκριμένα, τα γεγονότα ως προς τον καιρό, ουσιαστικά εντάσσονται σε μία πολιτική όπου προκειμένου να ενισχύσει και επιταχύνει την μετάβαση στην πράσινη οικονομία, η Ε.Ε. επέβαλε υψηλές τιμές στην αγορά δικαιωμάτων ρύπων και ταυτόχρονα μείωσε τον αριθμό των αδειών. Θεωρητικά, η πολιτική αυτή αποθαρρύνει την παραγωγή ενέργειας με πετρέλαιο και κάρβουνο. Επειδή, όμως, η τιμή του φυσικού αερίου αυξήθηκε υπέρμετρα, η χρήση κάρβουνου έγινε πιο συμφέρουσα παρά την υψηλή τιμή των ρύπων. Παράλληλα, όμως, επειδή το κάρβουνο αφήνει μεγαλύτερο αποτύπωμα άνθρακα, η τιμή των ρύπων αυξήθηκε επίσης – δημιουργώντας έτσι έναν φαύλο κύκλο ανατιμήσεων.
Αυτός είναι ο μηχανισμός. Η πολιτική που «κρύβεται» πίσω από τον μηχανισμό και που επιτρέπει την ανεξέλεγκτη εκδήλωσης αυτών των φαινομένων μπορεί να περιγραφεί ως εξής:
- Η Ε.Ε. έχει ενθαρρύνει τα κράτη-μέλη να συνάπτουν συμβόλαια προμήθειας με βάση την τιμή σποτ της αγοράς και όχι μακροχρόνιες συμβάσεις. Αναπόφευκτα αυτό σημαίνει διακύμανση και όχι σταθερότητα τιμών. Η επιλογή έγινε στο όνομα της ελεύθερης αγοράς.
- Η Ε.Ε. δεν ασχολήθηκε να ενθαρρύνει – ίσως και να επιβάλει – επενδύσεις στα δίκτυα – δεν το επιτρέπει η πίστη στις αγορές. Όμως, η χρήση των ΑΠΕ απαιτεί την ύπαρξη εφεδρειών που να διασφαλίζουν την σταθερότητα του συστήματος. Απαιτείται, λοιπόν, ένα περίπλοκο σύστημα υποδομών, αποθήκευσης και περισσευούμενης ενέργειας που ενέχει κόστος συντήρησης και λειτουργίας επαναφοράς και διακοπής. Η αγορά δεν αναλαμβάνει αυτό το κόστος – οπότε επιβαρύνεται ο καταναλωτής. Κατά πόσο η επιβάρυνση αντανακλά το πραγματικό κόστος της εταιρείας παραγωγής ενέργειας και δεν κρύβει την αποκόμιση οικονομικού ενοικίου (economic rent) είναι άδηλο.
- Στην ίδια λογική, η Ε.Ε. δεν ασχολήθηκε με την εξασφάλιση τουλάχιστον ενός ελάχιστου στρατηγικού αποθέματος, με αποτέλεσμα σήμερα το στοκ φυσικού αερίου να είναι στα χαμηλότερα επίπεδα δεκαετιών
- Επικεντρώνοντας την προσοχή σχεδόν αποκλειστικά στην κλιματική αλλαγή και σε αντίθεση με τις πολιτικές προηγούμενων δεκαετιών, η Ε.Ε. αγνόησε παντελώς την γεωπολιτική διάσταση της ενέργειας. Η Γερμανία, με πρωτοστάτες πρώην καγκελαρίους που έγιναν επιχειρηματικοί εταίροι Ρωσικών εταιρειών, η Ε.Ε. εξαρτάται σήμερα από την Ρωσία ως τον μεγαλύτερο προμηθευτή της φυσικού αερίου. Ακόμη χειρότερα, η Γερμανία παίζει το παιγνίδι του Κρεμλίνου αποσύροντας από την παραγωγή τρεις σταθμούς πυρηνικής ενέργειας – καθώς φοβάται την επανάληψη του ατυχήματος στην Ιαπωνία.
Η Ευρώπη, λοιπόν, βρίσκεται σήμερα σε ένα σημείο όπου:
- Μην έχοντας μακροχρόνια συμβόλαια, υποχρεώνεται να ανταγωνίζεται στην προμήθεια φυσικού αερίου την Ασία, η οποία είχε «μάθει» έτσι κι αλλιώς σε υψηλές τιμές αγοράς.
- Μην έχοντας επενδύσει σε δίκτυα και απόθεμα αντιμετωπίζει τον επερχόμενο χειμώνα «ξυπόλητη στ’ αγκάθια»
- Έχοντας αγνοήσει τους γεωπολιτικούς παράγοντες έχει προσφέρει ανεκτίμητο όπλο εκβιασμού σε μία Ρωσία που κυβερνάται αυταρχικά από την κλεπτοκρατία, σε μία Ρωσία που ως κύριος προμηθευτής και διαθέτουσα υπερβάλλουσα προσφορά μπορεί να επιβάλει την τιμή που θα χρεώσει, την ποσότητα που θα δώσει και τα πολιτικά ανταλλάγματα που θα απαιτήσει. Θα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να δούμε πως αυτή η Ε.Ε. θα αντιδράσει στις Ρωσικές απαιτήσεις για το ΝΑΤΟ και την Ουκρανία.
Στη μίνι ενεργειακή κρίση του 2010 αποδείχθηκε ότι οι εθνικές ανάγκες υπερισχύουν των διεθνών συμφωνιών – οπότε ζήσαμε το φαινόμενο όπου προκειμένου να καλύψουν την εγχώρια αγορά τους, κράτη δεν παρέδωσαν τις συμβατικές ποσότητες φυσικού αερίου. Σήμερα, με την κατάσταση απείρως χειρότερη, με τις τιμές κάθε μορφής ενέργειας στα ύψη, θα ζήσουμε μία νέα πραγματικότητα – δίπλα σ’ αυτήν του κορωνοϊού. Άραγε, θα αποκομίσουμε τα ορθά μαθήματα και θα εξάγουμε τα σωστά συμπεράσματα ή θα επαναλάβουμε τα ίδια τραγικά λάθη των τελευταίων 50 ετών;