Η «Μάντρα». Μια υπαίθρια θεατρική σκηνή του 1909 στην καρδιά της Αθήνας και μάλιστα σε έναν από τους πλέον προβεβλημένους δρόμους της, την Διονυσίου Αρεοπαγίτου ανοίγει και πάλι από το Ίδρυμα Ωνάση.
Aυτή τη φορά όμως ως ένας ανοιχτός χώρος εικαστικής δημιουργίας. Ένα οικόπεδο φαινομενικά εγκαταλειμμένο, ακριβώς δίπλα στο νεοκλασικό κτίριο της Ωνασείου Βιβλιοθήκης, εκεί όπου η Αθήνα των αρχών του 20ού αιώνα διασκέδασε με μουσικοθεατρικά προγράμματα είναι αυτό το black box όπου παρουσιάζεται η εγκατάσταση «Έργο για Έναν Άνθρωπο Μονάχα» του εικαστικού Ιώκου Ιωάννη Κοτίδη.
Πρόκειται για μία τριλογία, που αποτελεί σύνθεση εικαστικών, μουσικών και παραστατικών τεχνών, και συστήνεται στο κοινό, ακολουθώντας τη φιλοσοφία της «Μάντρας» του Αττίκ και του βαριετέ της μεσοπολεμικής Αθήνας, όπου το ελεύθερο θέαμα μεγαλούργησε με μόνα υλικά «πολλές σανίδες, λίγη μπογιά και αρκετή πρωτοπορία», όπως έλεγαν τότε οι διαδημ;;;;;
Η εγκατάσταση είναι εμπνευσμένη από το σπουδαιότερο ποίημα της πρώτης Ελληνίδας υπερρεαλίστριας Μάτσης Χατζηλαζάρου, την «Αντίστροφη Αφιέρωση», μία εκ βαθέων ερωτική εξομολόγηση στον Ανδρέα Εμπειρίκο δέκα χρόνια μετά τον θάνατό του. Γιατί μπορεί το ζευγάρι να είχε χωρίσει δεκαετίες πριν, αφού είχε ζήσει έναν θυελλώδη έρωτα, όμως, όπως είχε πει η ίδια η Μάτση Χατζηλαζάρου σε συνέντευξή της «ίσως είμαστε πολύ εγωιστές και όχι όσο πρέπει γενναιόδωροι …».
Ο Ένας Άνθρωπος
«Τι σημαίνει να αφιερώνω το απόλυτο τραγούδισμα του έρωτά μου σε εκείνο το πρόσωπο που δεν είναι πια παρόν;» αναρωτιέται ο καλλιτέχνης. Για να απαντήσει: «Σημαίνει –μεταξύ πολλών άλλων που θα παραμένουν αδιατύπωτα– ότι προσπαθώντας να ταξινομήσω όλα μου τα σημαντικά, καταλήγω να δημιουργώ για τον Έναν-Μου-Άνθρωπο». Για τον ίδιο έτσι, στόχος του έργου είναι η κόντρα στο ρεύμα του κυνισμού, πάσης φύσεως και πυρήνας του, η ανάγκη για διαφύλαξη της τρυφερότητας. «Να ειπωθούν όσα μας δυσκολεύουν, όλες οι εξομολογήσεις που δεν έγιναν. Η αντίσταση στην ευκολία. Το ακόνισμα κάθε γωνίας. Η ετοιμότητα βλεμμάτων. Η ανιδιοτέλεια χαμόγελων», λέει.
To video art προβάλλεται σε σκοτεινό θάλαμο-εγκατάσταση, ένα Τerrarium σε μεγάλο μέγεθος, σαν σπόρος που θα αποκαλυφθεί σταδιακά. Ένας τόπος ιδιωτικού μέσα στον δημόσιο χώρο, επιχειρώντας να δημιουργήσει έναν ασφαλή τόπο συλλογισμού και αναστοχασμού. Μια προσωπική σύνδεση μεταξύ του έργου και του αποδέκτη του. Μια δυνατότητα να ακουστεί το ποίημα αυτό στο σήμερα, να συνεχίσει να ακούγεται, να μην ξεχαστεί. Ούτε εκείνο, ούτε η δημιουργός του, ο κόσμος και η αφορμή της. Και στο τέλος, οι θεατές καλούνται να γράψουν μια δική τους αφιέρωση, εάν το επιθυμούν.
Η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου
«Θα ΄θελα, πόσο θα ΄θελα»… λέει η Μάτση Χατζηλαζάρου στο ποίημά της, που δημοσιεύθηκε στις 7 Φεβρουαρίου 1985. Η γεννημένη το 1914 στη Θεσσαλονίκη Μαρία Λουκία όπως είχε βαπτισθεί, είχε γνωρίσει τον Ανδρέα Εμπειρίκο στα μέσα της δεκαετίας του 1930, όταν έφθασε στην Αθήνα μετά την οικονομική παρακμή της οικογενείας της και έχοντας ήδη δύο διαζύγια να την βαραίνουν. Η κοπέλα που είχε μεγαλώσει μέσα στα πλούτη σε ένα περιβάλλον κοσμοπολιτισμού με συχνά ταξίδια σε ευρωπαϊκές πόλεις και χώρες και με έντονη κοινωνική και κοσμική ζωή, αφού η οικογένειά της ήταν από τις πλέον σημαίνουσες κοινωνικά και εύρωστες οικονομικά της πόλης ήταν αναγκασμένη πλέον να εργάζεται για να επιβιώσει. Αναζητώντας λύσεις στα προβλήματά της κατέφυγε στην νέα επιστήμη που τότε εμφανιζόταν στην Ελλάδα, την ψυχανάλυση και μοιραία συναντήθηκε με τον ψυχαναλυτή και ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο.
Η γνωριμία τους οδήγησε σε ερωτική σχέση και στη συνέχεια στο γάμο, με την Μάτση να μυείται στον κόσμο της ποίησης και του υπερρεαλισμού. Υιοθετώντας και η ίδια την ελευθερία της έκφρασης άρχισε να γράφει με τον δικό της, έντονα προσωπικό και ιδιότυπο ποιητικό λόγο και η πρώτη της συλλογή, «Μάης Ιούνης και Νοέμβρης» κυκλοφόρησε το 1944. Πρόκειται για την πρώτη ποιητική κατάθεση από γυναίκα στη νεοελληνική γλώσσα, που με τόση ελευθερία, αμεσότητα και βιωματικότητα συζητά για τον έρωτα και τη ζωή, χωρίς ενοχές, χωρίς αναστολές, χωρίς περιστροφές, αλλά και χωρίς εκχυδαϊσμούς και περιττές προκλήσεις. Μια λυρική, εντέλει, ποίηση, μια ποίηση καθολική, των αισθήσεων, που απαιτεί την ενεργή συμμετοχή των αναγνωστών της, κινητοποιεί και τις δικές τους αισθήσεις και ανακαλεί ανάλογες μνήμες.
Ένα ποίημα -εξομολόγηση
Η ζωή της ανατρεπτική και στη συνέχεια: Μετά τον χωρισμό της από τον Εμπειρίκο, ακολούθησε το ταξίδι της το 1945 με το θρυλικό Ματαρόα στο Παρίσι, συναντήθηκε με τους εκεί υπερρεαλιστές (Breton, Tzara, Dominguez) και έζησε με τον ζωγράφο και χαράκτη Xavier Vilato, ανιψιό του Picasso, αλλά και με τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Έγραφε πλέον ποίηση τόσο στα ελληνικά όσο και συα γαλλικά και επέστρεψε οριστικά στην Αθήνα το 1973.
Το 1985, δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του Εμπειρίκου, η Μάτση δημοσιεύει το πιο σημαντικό ποίημά της, την «Αντίστροφη Αφιέρωση», μια τελείως απελευθερωμένη, απόλυτη και ολοκληρωτική υπερρεαλιστική ποιητική εξομολόγηση «για έναν άνθρωπο μόνο»:
«εσένα σ’ έχω Δεινόσαυρο από τους πιο εκπληκτικούς / εσένα σ’ έχω βότσαλο φρούτο απαλό που τ’ ωρίμασε η θάλασσα / σ’ ερωτεύω / σε ζηλεύω / σε γιασεμί»
Όπως αναφέρει άλλωστε ο δημιουργός της βίντεο-εγκατάστασης, το έργο είναι «μία προσπάθεια «μοιρασιάς» αυτού του ποιήματος με κάθε άνθρωπο που έχει ανάγκη να γίνει ένα Εσύ για κάποιον. Μία δυνατότητα να ακουστεί το ποίημα αυτό στο σήμερα, να συνεχίσει να ακούγεται, να μην ξεχαστεί. Ούτε εκείνο, ούτε η δημιουργός του, ο κόσμος και η αφορμή της. Σε ποιον απευθύνω αυτήν τη de profundis εξομολόγηση, τώρα που ο πρώτος παραλήπτης της δεν είναι εδώ; Εις Eαυτόν. Γιατί Εσύ και Εγώ πλέον είναι το ίδιο. Εις το διηνεκές… ».
Η «Μάντρα»
H «Mάντρα» βρίσκεται στον πεζόδρομο Διονυσίου Αρεοπαγίτου 2. Στην καρδιά της κρύβεται το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα αρχιτεκτονικής θεάτρου ανοιχτού χώρου της Belle Époque στην Αθήνα: μια υπαίθρια θεατρική σκηνή του 1909 που ανήκει στην τυπολογία του θεάτρου-μάντρας, δηλαδή ενός υπαίθριου θεάτρου με υποτυπώδη διαμόρφωση πλατείας και ιταλίζουσα σκηνή.
Στους παλιούς Αθηναίους, ο χώρος ήταν γνωστός ως «Αθηναϊκόν», «Θέατρο της Πύλης του Ανδριανού», αλλά και «Γερμανικό», από τις γερμανικές οπερέτες που κάποια περίοδο είχαν την τιμητική τους.
Η «Μάντρα» τώρα ξαναζωντανεύει με στόχο να αναδείξει την ελεύθερη δημιουργία, χωρίς περιορισμούς. Να αποτελέσει σημείο διαλόγου και αναφοράς στην πόλη, ανοιχτό σε δυνατές εμπειρίες και συναισθήματα, προσβάσιμο σε κάθε περαστικό, χωρίς εισιτήριο. Και σίγουρα πάντως, όχι ως διατηρητέο μνημείο της Αθήνας που επανέρχεται στη ζωή, αλλά ως μια ενεργή κυψέλη πολιτισμού και έκφρασης του Ιδρύματος Ωνάση.
Μετά το «Έργο για Έναν Άνθρωπο Μονάχα» έτσι, που θα διαρκέσει ως τις 14 Νοεμβρίου, ο χώρος θα εξακολουθήσει να φιλοξενεί δράσεις που έχουν στόχο τους να αιφνιδιάζουν και να προκαλούν συζητήσεις ως ένα μωσαϊκό διαφορετικών ανθρώπινων εμπειριών.